بسم الله الرحمن الرحيم

وَ اتْلُ ما أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنْ كِتابِ رَبِّكَ لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ وَ لَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً (۲۷)

وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُريدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ تُريدُ زينَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ كانَ أَمْرُهُ فُرُطاً (۲۸) 

وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمينَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها وَ إِنْ يَسْتَغيثُوا يُغاثُوا بِماءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً (۲۹)

إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً (۳۰)

أُولئِكَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ يُحَلَّوْنَ فيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ يَلْبَسُونَ ثِياباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَّكِئينَ فيها عَلَى الْأَرائِكِ نِعْمَ الثَّوابُ وَ حَسُنَتْ مُرْتَفَقاً (۳۱)

…………………………………………………………………………………………………………

این آیات رجوعی به ما قبل است، به آن جایی که پیامبر خود را تسلی می ­داد. 

*وَ اتْلُ ما أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنْ كِتابِ رَبِّكَ لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ وَ لَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً (۲۷)

ملتحد: این کلمه اسم مکان از «التحاد» (میل کردن) است؛ یعنی محل میل کردن.

کتاب ربک: مراد، قرآن و یا لوح محفوظ است. و گویا دومی با کلمه­ی «لا مبدل لکلماته» مناسب­ تر است.

این گفتار عطف به ما قبل داستان اصحاب کهف ـ انا جعلنا ما علی الأرض ـ است و معایش این می­ شود: تو ای رسول! خودت را بر اثر کفر ورزیدن مردم و از تأسف خوردن بر آنان به هلاکت مینداز، آنچه از کتاب پروردگارت به تو وحی می­ شود تلاوت کن؛ زیرا هیچ چیز کلمات او را تغییر نمی­ دهد، چون کلمات او حق و ثابت است. و نیز برای اینکه تو غیر از خدا و کلمات او دیگر جایی نداری که دل به سوی آن متمایل سازی.

از اینجا روشن می­شود که هر یک  از دو جمله­­ ی «لا مبدل لکلماته» و «لن تجد من دونه» برای تعلیلی جداگانه است و در حقیقت دو حجت جدای از همند برای تعلیل آن امری که در جمله­ی «واتل» بود. 

*وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُريدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ تُريدُ زينَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ كانَ أَمْرُهُ فُرُطاً (۲۸)

صبر: به معنای امساک و خودداری در تنگنا است. و کلمه­ی صبر به طور کلی به معنای حبس و نگهداری نفس است در برابر عمل به مقرراتی که عقل و شرع معتبر می­شمارند و یا ترک چیزهایی که عقل و شرع اقتضا می­ کنند که نفوس را از ارتکاب آن حبس کرد.

وجه: وجه هر چیزی به معنای آن رویی است که به طرف ماست و ما به سویش می ­رویم. اصلدر معنای وجه همان صورت آدمی است، و وجه خدای تعالی همان اسماء حسنی و صفات علیایی است که متوجهین به درگاهش با آنها متوجه می­شوند، و به وسیله­ ی آن ها خدا را می­ خواند، همچنان که فرمود: «و لله الأسماء الحسنی فادعوه بها» اما به هیچ وجه راهی به سوی  ذات خدای تعالی نیست و اگر قاصدین خداوند قصد او را می­کنند به جهت اسماء و صفات اوست.

کسی که خدای را می­خواند، اگر منظورش صفات فعلی او مانند رحمت، رضا، انعام و … باشد، در این صورت اراده­ ی وجه خدای به معنای این است که خداوند او را به لباس مرحومیت و مرضی بودن درآورد.

اما اگر منظورش صفات غیر فعلی او مانند علم و قدرت و کبریاء و عظمت او باشد، در این صورت اراده­ی وجه خدای به معنای این است که با این صفات علیا به درگاه او تقرب جوید. به عبارت دیگر یعنی خود را می­خواهد در مکانتی قرار دهد که آن صفات اله اقتضای آن را دارد. مثلاً خود را آنقدر ذلیل جلوه دهد که عزت و عظمت و کبریایی خداوند اقتضا دارد و یا خود را آنقدر جاهل  ببیند که علم خداوند اقتضای آن را دارد.

يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ: منظور از خواندن خدای در صبح و شام استمرار بر دعا و عادت کردن به آن است به صوررتی که دائما با یاد خدایند و او را می­خوانند.

لا تَعْدُ: راغب گوید: اصل معنای «عدو» تجاوز است، و این معنا در تمامی مشتقات آن مورد لحاظ قرار گرفته است. در قاموس آمده است: «عدا الأمر» به معنای «از این امر تجاوز کرد» می­باشد و «عدا عن الأمر» به معنای «ترک این امر» است.

معنای جمله: به خاطر زینت دنیا دیدگانت را از آنان مبُر (رهایشان مکن) 

وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا: مراد از اغفال قلب، مسلط کردن غفلت بر قلب است به این که یاد خدای سبحان را فراموش کند.

برخی گمان کرده­ اند که اگر آیه را به همین  صورت معنا کنند سر از جبر در می­ آورد لذا گفته­اند معنای «اغفلنا قلبه»، «عرضنا قلبه للغفلۀ» است؛ اما حقیقت این است که چون ایشان با حق در افتادند خداوند هم با غفلت آنها را کیفر داد و در حقیقت این کیفر معلول گناه خودشان است.   

وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ كانَ أَمْرُهُ فُرُطاً: کلمه­ی «فرط» به معنای تجاوز و خروج از حق است. پیروی هوی و افراط از آثار غفلت قلب است، و به همین جهت عطف دو جمله بر جمله­ی «اغفلنا» به منزله­ی عطف تفسیری است. 

روایت: در الدر المنثور آمده است که: آیه­ ی «لا تطع من افغلنا قلبه» درباره­ی امیۀ بن خلف نازل شده که به رسول خدا می­ گفت: باید فقرا را از خود دور کنی ت اما اشراف و صنادید قریش با تو رابطه داشته باشیم.

*وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمينَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها وَ إِنْ يَسْتَغيثُوا يُغاثُوا بِماءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً (۲۹)

وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ: این جمله هم عطف به «انا جعلنا ما علی الأرض» است و سیاق، سیاق شمردن وظایف رسول خدا (صلی ­الله­ علیه­ و آله) در قبال کفر کفار است.

فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ: این جمله داخل در مقول قول نیست؛ بلکه تتمه­ی کلام خدای تعالی به رسول خدا (صلی­ الله ­علیه­ و آله) است.

إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمينَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها … :

سرادق: به معنای خیمه ­ای است که نسبت به آنچه در آن است محیط باشد. برخی هم گفته­ اند پارچه­ای است که پایین خیمه می­کشند تا فاصله­ ی بین خیمه و زمین را بپوشاند.

مهل: به معنای خلط و دُرد زیتون است. برخی هم گفته­ اند به معنای مس مذاب است.

مرتفق: به معنای متکأ است که از ماده­ی «مرفق» گرفته شده است

یشوی: کلمه­ی «شیی» به معنای پخته شدن است. 

اگر به جای «اعتدنا للکافرین» فرموده: «اعتدنا للظالمین» برای این بوده که بفهماند عذاب مذکور از تبعات ظلم ظالمین است.

روایت: در کافی از امام باقر (علیه ­السلام) آمده است که منظور از «و قل الحق من ربکم فمن شاء فلؤمن و من شاء فلیکفر» ولایت علی (علیه ­السلام) است.

روایت: در الدر المنثور در پیامبر اکرم (صلی­ الله ­علیه ­و آله) درباره­ی «بماء کالهمل» روایت شده که فرمود: مانند دُرد زیتون آنقدر سوزاننده است که وقتی نزدیکش می­ شود که بخورد پوست صورتش می ­افتد.

*إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً (۳۰)

اگر به  جای اینکه بفرماید: «ما برای این دسته چنین و چنان تهیه کرده ­ایم»، فرمود: «ما ضایع نمی­کنیم» برای این است ک هعنایت خدای تعالی و شکر او را نسبت به این طایفه برساند.

جمله­ی «انا لا نضیع» در جای خبر «إنَّ» قرار گرفته و در حقیقت سبب در جای مسبب مشسته است و تقدیر چنین است: «ان الذین امنوا و عملوا الصالحات سنوفیهم اجرهم فانهم محسنون و انا لانضیح…». 

*أُولئِكَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ يُحَلَّوْنَ فيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَ يَلْبَسُونَ ثِياباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَّكِئينَ فيها عَلَى الْأَرائِكِ نِعْمَ الثَّوابُ وَ حَسُنَتْ مُرْتَفَقاً (۳۱)

عدن: به معنای اقامت است، و جنات عدن بعنی بهشت های اقامت و زندگی.

اساور: برخی گفته­اند این کلمه جمع «اسورۀ» است و «اسورۀ» هم جمع «سِوار» است که دستبند زنان را گویند. ولی راغب گفته است کلمه فارسی است، و اصل آن دستواره است.

سندس: به معنای پارچه­ی ابریشمی نازک است.

استبرق: پارچه­ی ابریشمی ضخیم را گویند.

ارائک: جمع «اریکه» به معنای تخت است.