بسم الله الرحمن الرحيم   

راه ­کار اوّل: توجه به فقر ذاتی خود و کبریایی خداوند

نعمت­ ها و توانمندی ­هایی که داریم همه از سرچشمه­ ی لطف و رحمت خداوند است. اگر سلامتی و امنیّت داریم، اگر می ­توانیم روی پای خود بایستیم، اگر می ­توانیم ببینیم و بشنویم و اگر می ­توانیم با او به گفتگو بنشینیم، همه و همه از لطف بی­ کران او نشأت می ­گیرد.  

اشتباهی بزرگ است اگر حتی یکی از نعمت­ های درونی را از آن خود دانسته و خود را مالک و به وجود آورنده ­ی آن بدانیم. وقتی با دیدی واقع ­بینانه، به خود و اطرافمان می ­نگریم جز فقر و نیاز به درگاه الهی چیز دیگری نمی ­بینیم. این واقعیت همان است که خدای متعال در قرآن کریم از آن یاد کرده و می ­فرماید: «يا أيُّهَا النَّاسُ أنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَميدُ.»؛[۱] «اى مردم شما (همگى) نيازمند و فقیر درگاه الهی هستید و تنها خدا است که بی ­نیازِ قابل ستایش است!»  

وقتی بطری پر از آب را برای چند دقیقه درون دریا بگذاریم، چیز خاصی از آب دریا را درون خود راه نمی ­دهد؛ اما اگر بطری خالی را درون دریا گذاشتیم بلافاصله پر از آب دریا خواهد شد. ما هم اگر «خودبین» شدیم، در ورود به دریای نماز و بندگی خدا، چیز خاصی دریافت نمی ­کنیم؛ اما وقتی با توجه دقیق به خود، متوجه شدیم که منشأ همه­ ی کمالات و رفتارهای خوب ما خداست، و در واقع چیزی از خود نداریم، در این صورت خود را «فقیر»، «تهی» و «نیازمند» به لطف الهی می ­بینیم. چنین ورودی به دریای بندگی خدا ـ نماز ـ موجب می ­شود تا خود را سرشار از عطر یاد خدا ببینیم و شیفته ­ی عظمت و کبریایی خدای تعالی ­شویم. همین شیفتگی، انسان را در جذبه ­ای ملکوتی قرار می ­دهد تا جز یاد خدا به چیز دیگری رضایت ندهد. پس وقتی با تغییر نگرش خود به عالم هستی «خودبینی» را کنار گذاشته و «خدابینی» را پیشه ­ی خود کردیم، از جرعه­ های شیرین و جان­ بخش بندگی خدا بهره­ مند می ­شویم و شایستگی حضور قلب در نماز را به دست می ­آوریم. 

امام صادق (علیه­ السلام) می ­فرماید: «هر گاه رو به قبله ایستادی، دنیا و هر چه در آن است و نیز مردم و احوال و اوضاع آن­ ها را یکسره فراموش کن. آن گاه دلت را از هر آن چه تو را از خدا باز می ­دارد، فارغ گردان و با چشم دل، عظمت خدای را ببین و آن روزی را به یاد آور که هر کسی کرده­ ی خویش را می­یابد و همگان به سوی خداوند که مولای حقیقی آن ها است برگردانده می ­شوند و در آن روز تو با پای ترس و امید در پیشگاه او می­ ایستی.»

اشکال: مگر نه این است که توفیق ­های الهی نتیجه­ ی اعمال صالح و حُسن اراده ­ی ما است؟ و مگر نه این است که ما با اراده و حُسن انتخاب، رفتارهای پسندیده انجام می­ دهیم؟ پس چرا باید اعمال خود را نادیده بگیریم و ویژگی ­های مثبت و عبادت ­های خویش را از آن خود ندانیم، و آن ها را به خداوند نسبت دهیم؟!

جواب:

هر توفیقی که به دست می ­آوریم به دلیل عقاید پاک و اعمال صالحی است که انجام داده ­ایم. و هر سلب توفیقی که متوجه ما می ­شود نیز به دلیل نگرش­ های نادرست یا گناهانی است که مرتکب می ­شویم.

به عبارت دیگر خدای حکیم، که هیچ کاری را بدون حکمت انجام نمی ­دهد؛ اگر به کسی توفیق می ­دهد، به دلیل شایستگی خود او است و اگر از کسی سلب توفیق می­کند، به جهت ناشایستگی او است. پس تا اینجا معلوم شد که توفیق­های الهی نتیجه ­ی اعمال شایسته­ ی ما است.

اما نکته­ ی بعدی این است که پاداش الهی در میزان ­سنجی با اعمال ناچیز ما به هیچ وجه قابل مقایسه نمی ­باشد. فرض بفرمایید به کسی «هزار تومان» هدیه می ­دهیم و او هم به رسم تشکر و قدردانی «یک میلیون تومان» به ما می ­دهد. درست است که در این فرض، علت دریافت «یک میلیون تومان»، هدیه ­ی «هزار تومانی» ما است، اما این پاداش آن قدر بزرگ و وسیع می ­باشد که دیگر خارج از رسم ادب است که خود را مستحق  دریافت چنین هدیه­ ای بدانیم. روی همین اساس با دیدن آن پاداش، هدیه ­ی خود را به کلی از یاد برده و پاداش را لطفی می ­بینیم که استحقاق گرفتن آن را نداشته و نداریم.

­درست است که با حُسن اختیار خود نماز می ­خوانیم. درست است که با حُسن اختیار خود راه بندگی خدا را انتخاب می­ کنیم؛ اما هدایت ویژه ­ی خداوند در حق مؤمن آن قدر وسیع است که در مقام ادب، جایی برای حُسن اختیار خود ندیده و هم ­نوا با اهل بهشت می­ گوییم: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذي هَدانا لِهذا وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لا أنْ هَدانَا اللَّه»؛ «ستايش مخصوص خداوندى است كه ما را به اين (همه نعمت ­ها) رهنمون شد و اگر خدا ما را هدايت نكرده بود، ما (به اين­ ها) راه نمى ‏يافتيم.» (سوره­ ی مبارکه­ ی اعراف، آیه ­ی۴۳٫)‏   

راه ­کار دوم: توجه به تعقیبات نماز

در روایات اهل بیت (علیهم ­السلام) از نماز به عنوان معراج مؤمن یاد شده. نمازگزار، هنگام عبادت در هاله ­ای از نور قرار می­ گیرد و بعد از نماز سفره ­ای از نعمت خداوند برای او گسترده می­ شود. شیطان هم که کاری جز اغوای مؤمنین ندارد، در تلاش است تا مانع استفاده ­ی شما از این سفره­ ی معنوی شود. روی همین اساس است که می ­بینیم بعد از خواندن نماز، می ­کوشد تا نمازگزار را از پای سجاده دور کرده و او را از این فرصت ملکوتی بی­ بهره نماید. بنابراین، نهایت سعی خود را به کار ­گیرید تا بتوانید بعد از نماز، لحظاتی را به خواندن تعقیبات مربوط به آن نماز و تفکّر اختصاص دهید. تداوم این کار موجب می ­شود تا بعد از مدّتی انس خاصی به لحظات بعد از نماز پیدا کنید. همین انس موجب می ­شود تا به خود نماز هم محبّت پیدا کرده، بتوانید حضور قلب بیشتری داشته باشید.

فایده­ ی دیگر این کار آن است که نشان دهنده ­ی میزان توجّه شما به نماز و گفتگو با خدای یکتا است. کسی که بعد از نماز واجب، بلافاصله از جا بلند می ­شود و دنبال کار دنیوی خود می ­رود، همانند دانش­آموزی است که به محض شنیدن صدای زنگ، جلوتر از معلّم از کلاس بیرون می­دود تا هر چه زودتر از مدرسه خارج شود!

نمازگزاری که بدون علّت و بلافاصله بعد از نماز از جا بلند می­شود، رفتارش بیانگر این واقعیت است که نماز را نه با عشق و علاقه؛ بلکه از روی اجبار و ترس از جهنم به جای آورده است. اما نمازگزاری که بعد از اتمام نماز باز هم با طمأنینه و آرامش در جای خود قرار می­ گیرد و مشغول دعا و نیایش با خدای خود می­ گردد، رفتارش بیانگر ادب و احترامی است که در مقابل خدای خود دارد. پر واضح است که چنین شخصی اجر فراوانی هم نزد خدای یکتا دارد.  

امام صادق (علیه ­السلام) می ­فرماید: «کسی که نماز واجبی را اقامه کند و تعقیبات آن را به جای آورد، میهمان خدا است و خداوند بر خود واجب کرده که میهمان خود را اکرام کند.»[۲]

پیامبر اکرم (صلی ­الله ­علیه ­و آله) می ­فرماید: «کسی که نماز واجبی را به جا آورد، خداوند برایش دعای مستجابی کنار گذاشته که اگر صلاح باشد آن را در دنیا به او اعطا فرماید و اگر نه آن را در آخرت به او عنایت فرماید.»[۳]

امام صادق (علیه­ السلام) می ­فرماید: «کسی که بلافاصله بعد از نماز واجب، تسبیحات حضرت زهرا (سلام­ الله ­علیها) را انجام دهد، خداوند متعال گناهان او را می­ آمرزد.» [۴]

همچنین در جای دیگر می ­فرماید: «ثواب این تسبیح از ثواب هزار رکعت نماز مستحبی بالاتر است.»[۵]    

راه­ کار سوم: زندگی با یاد خدا

زندگی با یاد خدا یعنی در سراسر زندگی خود، خدا را مدّ نظر قرار دهیم و نهایت سعی خود­­ را به کار گیریم تا رفتاری خداپسندانه داشته باشیم. نوع پوشش، نوع صحبت با دیگران، نوع معاشرت با والدین، کنترل نگاه، رعایت حدود شرعی در معاشرت با نامحرم، و دیگر رفتارهای ما باید به گونه ­ای باشد که نشانی از بندگی ما در محضر خدای سبحان به همراه داشته، و بتوانیم خود را عبد مطیع او بدانیم. امام صادق (علیه ­السلام) می ­فرماید: «کسی که یاد خدا را در میان غافلین فراموش نمی­ کند، [و در میان آن ها به گناه و معصیت نمی ­افتد] همانند کسی است که در میان دشمنان خدا مشغول جهاد است.»[۶]  

در این قسمت به صورت اختصار به چند مورد از رفتارهایی که یاد خداوند را در زندگی تقویت می­کند اشاره می­شود.

الف ـ  احترام به والدین:

والدین هر کس، اساس و ریشه­ ی جسمانی او هستند. کسی که به والدین خود بی ­احترامی می­ کند در واقع خود را بی ­ارزش، و بنیان خود را سُست کرده است. شاید روی همین اساس باشد که در روایات می­ فرمایند: بی ­احترامی به والدین، عمر را کوتاه، و روزی ـ مادّی و معنوی ـ را هم کم می­کند. اگر کسی از روی خشم به والدین خود نگاه کند، خداوند او را از حوزه­ ی رحمت خود دور کرده و نمازش را نمی ­پذیرد.» [۷]

در مقابل کسی که حرمت «رَحِم» را نگاه داشته، و والدین خود را «محترم» می­شمارد، در واقع به «رحمت» بی­ کران الهی وصل شده و بهره­ های مادی و معنوی فراوانی در این راه خواهد برد.

ب ـ کنترل نگاه:

کسی که چشم به حرام می­دوزد، از نگاهش بهره ­ای جز «حسرت» و «اضطراب» نخواهد برد. چنین شخصی از خدا دور است و اهل آسمان هم او را شخصی «فاسق» و «خیانت­کار» به شمار می ­آورند. نگاه حرام درون انسان را تیره از گناه و معصیت کرده و اجازه نمی­دهد تا نور معنویت و یاد خدا در دل جای گیرد.

در مقابل، کسی که به خاطر خدا چشم از حرام می ­پوشد، از درون احساس «عزّت ­نفس» و «ارزشمندی» می ­کند. او به برکت بندگی خداوند، آن چنان جایگاه رفیعی برای شخصیت انسانی خود قائل است که روا نمی ­دارد با نگاه حرام از آن جایگاه عالی انسانی سقوط کرده و در پستی حیوانیت غوطه­ ور شود. خدای متعال در پاداش چنین شخصی، او را از دسیسه­ های شیطان در امان نگاه داشته و ایمانی به او عنایت می­ کند که شیرینی آن را با تمام وجود دریافت می­ کند».[۸]

ج ـ فرو خوردن خشم و غضب:

یکی از مهمترین راه­ های نفوذ شیطان در انسان­ ـ خصوصا جوانان عزیز ـ راه خشم و غضب است. کسی که هنر کنترل خشم را در خود نهادینه نکند و از خود خویشتن­ داری نشان ندهد، ممکن است در امتحانی بزرگ گرفتار شده و کاری کند که جبران خسارت آن غیر ممکن باشد. چنین روحیه ­ای رحمت خداوند را از زندگی انسان دور می ­سازد و موجب قساوت قلب می­ گردد. 

افرادی که گرفتار خشم و غضب هستند، معمولا مبتلا به «خودخواهی» و «خودمحوری» بوده و ارزش کمتری برای افکار و سلایق دیگران قائلند. این افراد ممکن است در مقابل غریبه­ ها و فامیل ­های دور مجبور به خویشتن ­داری باشند؛ اما در برخورد با کسانی که معاشرت بیشتری با آن­ها دارند، نمی­توانند واقعیت درونی خود را مخفی کنند. روی همین اساس است که پیامبر اکرم (صلی ­الله ­علیه ­و آله) می ­فرماید: بهترین شما کسی است که با خانواده ­اش بهترین باشد.[۹]

دوری جستن از «خودخواهی» و رفتار «محترمانه» نسبت به دیگران، از مهمترین عوامل کنترل خشم و غضب است.

پیامبر اکرم (صلی ­الله ­علیه ­و اله) می­ فرماید: «کسی که در عین قدرت بر خشم و انتقام، خشم خود را فرو برد، خداوند متعال به او امنیّت و ایمانی عنایت می ­فرماید که شیرینی آن را در کام خود می­ یابد.»[۱۰] 

د ـ پرهیز از پرگویی:

بسیاری از خطاها و گناهان انسان، از زبان او نشأت می ­گیرند. بزرگان علم اخلاق برای انسان ده ­ها گناه برشمرده ­اند که وزر و وبال آن ­ها از راه زبان بر دامن او می­ نشیند. کسی که مراقب گفتارش نیست و پرگویی را پیشه­ ی خود می­ کند، همانند کسی است که با پای برهنه از میان زمین پر از خار و خاشاک عبور می­ کند. همان گونه که چنین شخصی با هر قدم سوزش خاری را در پای خود احساس می­کند، شخص پرگو هم با هر بار تکلم، روح خود را آغشته به کدورت ­ها و تیرگی­ های جدیدی می ­بیند.     

پیامبر اکرم (صلی­ الله ­علیه ­و آله) می­ فرماید: «در غیر از یاد خدا، زیاد سخن نگویید؛ زیرا پرگویی در غیر یاد خداوند، موجب قساوت قلب می­شود و دورترین مردم از خدا، انسان  قسیّ القلب است.»[۱۱]