بسم الله الرحمن الرحيم

وَ إِنْ كادُوا لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ لِتَفْتَرِيَ عَلَيْنا غَيْرَهُ وَ إِذاً لاَتَّخَذُوكَ خَليلاً (۷۳)

وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَليلاً (۷۴) 

إِذاً لَأَذَقْناكَ ضِعْفَ الْحَياةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَكَ عَلَيْنا نَصيراً (۷۵)

وَ إِنْ كادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْأَرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْها وَ إِذاً لا يَلْبَثُونَ خِلافَكَ إِلاَّ قَليلاً (۷۶)

سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنا قَبْلَكَ مِنْ رُسُلِنا وَ لا تَجِدُ لِسُنَّتِنا تَحْويلاً (۷۷)

أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى‏ غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً (۷۸)

وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى‏ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً (۷۹)

وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْني‏ مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْني‏ مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لي‏ مِنْ لَدُنْكَ سُلْطاناً نَصيراً (۸۰)

وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً (۸۱)

………………………………………………………………………………………………………

*وَ إِنْ كادُوا لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ لِتَفْتَرِيَ عَلَيْنا غَيْرَهُ وَ إِذاً لاَتَّخَذُوكَ خَليلاً (۷۳)

إن: مخفف «إنَّ» است به دلیل اینکه لام بر سر «لیفتنونک» در آمده است.

خلیل: از خلت و به معنای صداقت است.

أوحینا إلیک: مراد قرآن است. مشرکین از رسول خدا صلی­الله­علیه­وآله در خواست کردند که دست از بدگویی خدایان آنها بردارد و غلامان و کنیزان بی شخصیت آنها را که مسلمان شده­ و به وی گرویده­اند از خود دور کند چون عارشان می­شد که در کنار آنها یکجا بنشینند و آیات خدای را بشنوند. 

*وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَليلاً (۷۴)

تثبیت: به معنای عصمت و حفظ الهی است.

رکون: به معنای کمترین میل است. در آیه جواب «لو لا» را خود رکون قرار نداد بلکه «نزدیک شدن به رکون» قرار داد، و این خود دلالت بر آن دارد که پیامبر اکرم صلی­الله­علیه­وآله نه تنها میل به کفار نکرد بلکه نزدیک به میل هم نشد.

*إِذاً لَأَذَقْناكَ ضِعْفَ الْحَياةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَكَ عَلَيْنا نَصيراً (۷۵)

آیه در سیاق تهدید است.

ضِعْفَ الْحَياةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ: مراد دو چندان شدن عذاب زندگی و مرگ است.

ثُمَّ لا تَجِدُ لَكَ عَلَيْنا نَصيراً: مراد تشدید در تهدید است. یعنی در این  صورت عذاب واقع خواهد شد و هیچ راه گریزی از آن نخواهی یافت.[۱]

*وَ إِنْ كادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْأَرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْها وَ إِذاً لا يَلْبَثُونَ خِلافَكَ إِلاَّ قَليلاً (۷۶)

استفزاز: به معنای سوق دادن و تحریک خفیف و آسان است.

الأرض: الف و لام در آن برای عهد است، و مقصود زمین مکه­ی معظمه است.

خلاف: به معنای بَعد است.

قلیل: مقصود زمان اندک است.

معنای آیه: مشرکین نزدیک بود که تو را وادار کنند تا از مکه بیرون شوی، و اگر ایشان تو را بیرون می­کردند، بعد از رفتن تو، زمان زیادی زنده نمی­ماندند، بلکه پس از مدّت کوتاهی همه هلاک می­شدند.

*سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنا قَبْلَكَ مِنْ رُسُلِنا وَ لا تَجِدُ لِسُنَّتِنا تَحْويلاً (۷۷)

تحول: به معنای نقل چیزی است از حالی به حال دیگر. 

سنَّۀ مَن: این کلمه در تقدیر «لسنَّۀ مَن» است، یعنی مانند سنت کسی که ما فرستادیم و این جار و مجرور متعلق به جمله­ی «لا یلبثون» است یعنی دیری نمی­پایید که مردم مکه مانند سنت کسی که قبل از تو فرستادیم می­شدند.

این سنت، سنت خداوند است و اگر آن را به پیامبر استناد داد برای این است که خداوند خداوند این سنت را به خاطر پیامبرش قرار داده است، بدین دلیل که بعدش فرمود: «و لن تجد لسنتنا تحویلا» و در جای دیگر فرمود: «وَ قالَ الَّذينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُمْ مِنْ أَرْضِنا أَوْ لَتَعُودُنَّ في‏ مِلَّتِنا فَأَوْحى‏ إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمينَ».[۲]  

*أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى‏ غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً (۷۸)

دلوک الشمس: «دلوک» به معنای زوال آفتاب و رسیدن به حدّ ظهر است. مبرد گفته که دلک شمس به معنای غروب آفتاب است و اصل آن از «دلک» است که به معنای «مالیدن» است و اگر ظهر را دلوک گفته­اند بدین جهت است که از شدّت روشنایی هر کس به آن نگاه کند چشم خود را می­مالد، و اگر غروب آفتاب را دلوک شمس خوانده­اند باز برای این است که بیننده چشم خود را می­مالد تا درست درک کند.(مجمع البیان) 

غسق اللیل: هنگامی که تاریکی شب پدید می­آید. مفردات گوید به معنای شدت ظلمت شب است.  

در تفسیر آیه میان مفسرین اختلاف است. از اهل بیت علیهم­السلام به طریق شیعه روایت شده است که «دلوک الشمس» هنگام ظهر و «غسق اللیل» نصف شب است. بنابراین روایت آیه از اوّل ظهر تا نصف شب را شامل می­شود، و نمازهای واجب یومیه که در این قسمت از شبانه روز باید خوانده شود چهار نماز است و با انضمام نماز صبح که جمله­ی «و قرآن الفجر» دلالت بر آن دارد نمازهای پنجگانه­ی یومیه است.

قرآن الفجر: عطف به «الصلاۀ» است. ای «اقم قرآن الفجر». از طریق عامه و خاصه روایت است  که نماز صبح مشهود دو گروه از ملائکه­ی شب و روز است.

*وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى‏ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً (۷۹)

تهجد: به معنای «هجود» است که در اصل بهمعنای خواب است، و تهجد به معنای بیداری بعد ار خواب است.

به: ضمیر در آن به «قرآن» یا به کلمه­ی «بعض» که از «من اللیل» استفاده می­شود برمی­گردد.

نافله: از ماده­ی «نفل» به معنای زیادی است.

گفته­اند که کلمه­ی «من اللیل» از قبیل اغراء و نظیر «علیک باللیل» می­باشد، و حرف «فاء» نظیر فاء در «فإیای فارهبون» است.

مقاما محمودا: «مقام» ممکن است مصدر میمی و به معنای بعث باشد، در این صورت مفعول مطلق جمله­ی «لَیَبعَثَکَ» است (باشد که پروردگارت تو را بعث کند بعثی پسندیده). و ممکن است که اسم مکان بوده و آنگاه بعث به معنای اقامه و یا متضمن معنای اعطاء و امثال آن باشد (باشد که پروردگارت تو را به مقامی محمود به پا دارد).

خداوند متعال محمود بودن مقام آن جناب را مطلق آورده و هیچ قیدی به آن نزده است، و این خود می­ساند که مقامی مذکور مقامی است که هر کس آن را می­پسندد و آن مقام شفاعت کبرای رسول خدا صلی­الله­علیه­وآله است. 

*وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْني‏ مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْني‏ مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لي‏ مِنْ لَدُنْكَ سُلْطاناً نَصيراً (۸۰)

مُدخَل: مصدر میمی به معنای داخل کردن است و نیز «مُخرَج». اگر ادخال و اخراج را به صدق اضافه کرده است به این عنایت است که با صداقت وارد هر امری شود نه اینکه ظاهرش مخالف باطنش باشد و یا اینکه یک طرفش متضاد با طرف دیگر باشد. مثل این که با زبان خدای را بخواند و در قلب منظورش موجه شدن در میان مردم باشد. یا در یک قسمت خدای را با خلوص بخواند و در قسمت دیگر غیر خدای را هم شرکت دهد. خلاصه منظور جمله این است که صدق سراپای وجود انسان را بگیرد. اگر چیزی می­گوید، خود بدان عمل کند. بنابراین برگشت کلام به این می­شود که مثلاً بگوییم: خدا یا امور مرا آنچنان سرپرستی کن که صدیقین را سرپرستی می­کنی.   

وَ اجْعَلْ لي‏ مِنْ لَدُنْكَ سُلْطاناً نَصيراً: یعنی سلطنتی یاری شده، به این معنا که مرا در تمامی مهماتم و در هر کاری که مشغول می­شوم یارری کن. اگر مردم را به دین تو دعوت می­کنم مغلوب نشوم، و حجت­های باطله­ی ایشان یا هر فتنه­ی دیگری مرا مغلوب نکند و به وسوسه­ای از شیطان گرفتار نشوم.

با توجه به اطلاق مطلب هیچ وجهی برای گفتار برخی مفسرین باقی نمی­ماند که منظور از دخود دخول به مدینه و منظور از خروج، خروج از مکه است (مجمع البیان) یا منظور از دخول، دخول در قبر و منظور از خروج، خروج از قبر است. (فخر رازی) 

*وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً (۸۱)

زهوق: به معنای هلاکت و بطلان است.

به رسول خدا امر شده که ظهور  حق را به همه اعلام کند، وچون این آیه در سیاق آیات قبلی از آیه­ی «و إن کادوا لیفتنونک» تا آخر سه ایه واقع شده منظور از آن این است که مشرکین را دلسرد نموده واعلام کند که برای همیشه از او مأیوس باشند. و آیه دلالت دارد که باطل هیچ گاه دوام نخواهد یافت، همچنانکه در جای دیگر راجع به این معنا فرمود: «وَ مَثَلُ كَلِمَةٍ خَبيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ».[۳]